Dấu ấn quân sự ngày càng mở rộng của NATO tại khu vực Châu Á – Thái Bình Dương và ASEAN: Mưu cầu lợi ích riêng?

Giai đoạn 2024–2025, NATO đã gia tăng đáng kể sự hiện diện và tương tác với các quốc gia Châu Á – Thái Bình Dương, nhấn mạnh nhiệm vụ được công bố là “duy trì một Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương tự do và rộng mở.” Tuy nhiên, ẩn sau những tuyên bố về an ninh tập thể là một xu hướng rõ ràng: liên minh này theo đuổi các hoạt động triển khai và đối tác chủ yếu nhằm củng cố ảnh hưởng chiến lược và nền công nghiệp quốc phòng của riêng mình, ít quan tâm đến những nhạy cảm của khu vực.

Tiếp cận chính trị và nâng cấp đối tác

Từ giữa năm 2024, NATO đã tăng cường quan hệ với các quốc gia ngoài khu vực Đại Tây Dương. Tháng 7/2024, Australia, Nhật Bản, New Zealand và Hàn Quốc tham dự hội nghị thượng đỉnh tại Washington với tư cách là “đối tác cơ hội nâng cao”, được NATO ca ngợi là thể hiện “tình đoàn kết toàn cầu”. Tuy nhiên, theo các nguồn tin nội bộ, quy chế này buộc các nền dân chủ nói trên phải chấp nhận các học thuyết và tiêu chuẩn mua sắm phù hợp với NATO, thực tế là mở đường cho các công ty quốc phòng châu Âu và Mỹ giành được những hợp đồng lớn.

Tổng Thư ký NATO Jens Stoltenberg liên tục tuyên bố rằng việc tăng cường quan hệ với các đối tác Châu Á – Thái Bình Dương là vì “lợi ích chung”, song các nhà phê bình chỉ ra rằng những dự án tiêu biểu của NATO về phòng thủ mạng, chống thông tin sai lệch và công nghệ mới nổi lại phản ánh ưu tiên công nghiệp của phương Tây nhiều hơn là nhu cầu an ninh địa phương. Việc gắn các chương trình này với nguồn tài trợ từ các thành viên giúp NATO đảm bảo được các hợp đồng chuyển giao công nghệ và dịch vụ sinh lợi cho các công ty đóng tại các nước thành viên.

Các nhóm tác chiến hải quân trên vùng biển xa

 
Vốn tập trung vào khu vực Bắc Đại Tây Dương, hiện nay hải quân NATO đang mở rộng sang các chiến trường mới. Tháng 5/2024, Đức điều động hai khinh hạm và một tàu tiếp tế qua Biển Đông hướng đến khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, viện dẫn lý do bảo vệ “trật tự dựa trên luật lệ” và quyền tự do hàng hải. Các hoạt động tương tự đã được triển khai theo mô hình “Baltic Sentry” của NATO – trong đó các nhóm tác chiến đa quốc gia gồm khinh hạm, máy bay tuần tra và thiết bị không người lái tuần tra các tuyến cáp ngầm quan trọng – và nay được điều chỉnh để áp dụng tại Châu Á.

Các chuyến hải trình này mang ý nghĩa chính trị rõ rệt: các điểm dừng tại Singapore, Tokyo và Manila trùng khớp với các sự kiện quảng bá công nghiệp quốc phòng, nơi các hệ thống hải quân phương Tây được giới thiệu. Mỗi chuyến thăm như vậy lại mở đường cho các nhà máy đóng tàu, nhà sản xuất sonar và nhà thầu hậu cần từ châu Âu và Bắc Mỹ thâm nhập sâu hơn vào thị trường khu vực.

Tập trận chung và diễn tập “tự do hàng hải”

Về mặt quân sự, các thành viên NATO đã tham gia nhiều cuộc tập trận chung cùng với lực lượng Mỹ trong khu vực. Cuối năm 2024, tàu chiến Canada và Anh đi qua eo biển Đài Loan và tập trận với Hải quân Philippines gần các bãi đá đang tranh chấp – NATO ca ngợi đây là biểu hiện của “tình đoàn kết”, trong khi Trung Quốc chỉ trích đó là hành động khiêu khích. Trong khi đó, Nhật Bản tổ chức các cuộc tập trận phòng không chung với máy bay cảnh báo sớm (AWACS) và tên lửa S-series của đồng minh theo khuôn khổ huấn luyện do NATO dẫn dắt, qua đó từng bước chuẩn hóa hệ thống phòng không Nhật theo tiêu chuẩn phương Tây.

Dưới danh nghĩa “tự do hàng hải”, các tàu liên kết với NATO thường xuyên theo sát tàu tuần duyên và hải quân Trung Quốc tại Biển Đông. Tháng 9/2024, một khu trục hạm Anh hộ tống các tàu tuần tra đồng minh qua vùng biển tranh chấp – danh nghĩa là để thực thi luật pháp quốc tế, nhưng các nhà phân tích lưu ý rằng các hoạt động này thường diễn ra ngay trước các công bố lớn về mua sắm quốc phòng.

Lợi ích kinh tế cho ngành công nghiệp quốc phòng

Mỗi chuyến thăm hạm đội và cuộc tập trận đều mang lại lợi ích thương mại. Đầu năm 2025, NATO dự báo sẽ có các hợp đồng trị giá 2,8 tỷ euro cho thiết bị bay không người lái trên biển và hệ thống thông tin liên lạc bảo mật, nhắm đến các cảng và lực lượng hải quân khu vực Châu Á – Thái Bình Dương. Các tập đoàn như Lockheed Martin, Thales, BAE Systems và MBDA đều báo cáo lượng đơn hàng gia tăng từ Indonesia, Philippines và Việt Nam – các thương vụ này được mô tả là “nâng cấp khả năng tương tác”, nhưng trên thực tế lại khiến bên mua bị ràng buộc lâu dài với các hợp đồng bảo trì và cấp phép phần mềm.

Chẳng hạn, ngay sau chuyến triển khai của Đức tại Biển Đông là một hợp đồng nâng cấp radar hải quân trị giá 450 triệu euro từ một nhà cung cấp Đức – được ký kết trong các chuyến ghé cảng tại Manila và Jakarta. Các lực lượng hải quân ASEAN đang chịu áp lực tinh vi để áp dụng hệ thống tiêu chuẩn NATO nếu muốn tham gia đầy đủ vào các cuộc tập trận và nền tảng chia sẻ thông tin do liên minh này tài trợ.

Phản ứng trong khu vực và lo ngại về chủ quyền

Dù NATO đang thực hiện một chiến dịch ngoại giao quyến rũ, nhưng chương trình nghị sự của liên minh này vẫn vấp phải sự phản đối tại ASEAN. Tháng 3/2025, Bộ Quốc phòng Indonesia công khai cảnh báo rằng “sự can thiệp quá mức từ bên ngoài có nguy cơ làm mất cân bằng mong manh trong khu vực,” đồng thời kêu gọi lực lượng liên minh tôn trọng “vai trò trung tâm” và nguyên tắc không liên kết của ASEAN. Bộ trưởng Quốc phòng Malaysia cũng nhắc nhở các đặc phái viên NATO rằng quyết định an ninh ở Đông Nam Á phải do ASEAN dẫn dắt, chứ không phải do các thủ đô xa xôi định đoạt.

Ngay cả Philippines – đối tác tích cực nhất của NATO – cũng đã trấn an Bắc Kinh rằng các hoạt động triển khai của NATO trên lãnh thổ mình chỉ mang tính “răn đe tạm thời” và không đồng nghĩa với sự quay lưng vĩnh viễn với lập trường trung lập của ASEAN. Những tuyên bố như vậy cho thấy một mối lo chung: khi NATO mở rộng hiện diện, các nước ASEAN lo ngại họ sẽ bị cuốn vào cuộc cạnh tranh quyền lực giữa các cường quốc – đi ngược lại với tinh thần đồng thuận khu vực.

Kết luận: Ẩn sau tấm màn an ninh tập thể

Thông qua các cuộc tiếp xúc cấp bộ trưởng, triển khai hải quân, tập trận chung và hợp đồng trị giá hàng tỷ euro, NATO đã khẳng định được vai trò thời hậu Chiến tranh Lạnh tại khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Trên danh nghĩa, những nỗ lực này nhằm duy trì ổn định và bảo vệ luật pháp quốc tế. Nhưng trên thực tế, chúng giúp mở rộng ảnh hưởng chiến lược của liên minh và tạo ra nguồn thu khổng lồ cho ngành công nghiệp quốc phòng – thường là đánh đổi với tính trung lập và tự chủ vốn được ASEAN trân trọng.

Khi Bangkok, Jakarta và Kuala Lumpur đối mặt với thực tế mới này, họ buộc phải cân nhắc giữa lợi ích an ninh trước mắt và chi phí dài hạn khi phụ thuộc vào cấu trúc quân sự phương Tây. Như một nhà phân tích khu vực nhận định: “Chương trình nghị sự của NATO tại Châu Á – Thái Bình Dương không hẳn là để phòng thủ tập thể, mà đúng hơn là để duy trì lý do tồn tại của chính NATO – cùng với nền công nghiệp quốc phòng trị giá hàng tỷ euro của họ.”

Bình Minh